Dat Bach zich laat vertolken op de meest uiteenlopende instrumenten is inmiddels een bekend gegeven. Toch weet men steeds weer te verrassen met nieuwe invalshoeken. Deze recente opname van de Goldberg-Variationen op een Mustel-harmonium uit 1878 is daarvan een fraai voorbeeld. Het levert niet alleen een nieuw klankperspectief op, maar ook een overtuigend pleidooi voor de rijkdom van dit vaak onderschatte instrument.
advertentie
‘Gib jedem Instrument das, was es leiden kann, so hat der Spieler Lust, du hast Vergnügen dran.’ Een uitspraak van Georg Philipp Telemann, tijdgenoot van Bach, die nog altijd van kracht is. Bachs Goldberg-Variationen – officieel Aria mit verschiedenen Veränderungen, geschreven voor een tweeklaviers klavecimbel – hebben uitvoeringen op verschillende instrumenten die in Bachs tijd nog niet uitgevonden waren ‘doorstaan’. Van Glenn Goulds baanbrekende pianoversie, bijna zeventig jaar oud, tot uitvoeringen op orgel, accordeon of in bezettingen voor strijktrio of -kwartet.
En nu dus: op harmonium. Niet zomaar een harmonium, maar een drukwindharmonium van Victor Mustel uit 1878, vaak geroemd als de Rolls-Royce onder de harmoniums.
Longen & Tongen
Aanleiding voor deze opname is het 25-jarig bestaan van de Stichting Longen & Tongen, die al een kwart eeuw concerten organiseert op ongewone en vaak verrassende locaties. Een concert op een molenzolder in Ede of een nachtelijke uitvoering in de polder, met slechts een mijnwerkerslamp als verlichting – het zijn voorbeelden van de bijzondere ervaringen die de stichting biedt.
Voor dit jubileum wilde artistiek leider Dirk Luijmes, al jaren pleitbezorger van het harmonium, iets uitzonderlijks brengen. Zijn keuze viel op een van de grootste werken uit het Bachrepertoire: de Goldbergvariaties.
Mogelijkheden
Bij de voorbereiding bleek al snel dat een harmonium nu eenmaal andere eisen stelt dan een klavecimbel. Luijmes moest de stemvoering aanpassen, maar dat bood ook nieuwe perspectieven. Het Mustel-harmonium beschikt over een bas-/discantdeling, met bijvoorbeeld een Musette 16’ en Baryton 32’ in de discant. Hierdoor kan de speler onverwachte combinaties realiseren, bijvoorbeeld door de baspartij in de discant en de melodie in de bas te spelen.
Luijmes benut het volledige klankarsenaal van het instrument in de dertig variaties: van fluisterzacht tot groots fortissimo. Doordat het drukwindharmoniume met Expression kan worden getrapt, kan Luijmes subtiele nuances in dynamiek aanbrengen. Bijzonder is ook de aanwezigheid van een percussion-inrichting: kleine hamertjes die op de tongen slaan en zo een klavecimbelachtig effect oproepen.
Element
De uitvoering is overtuigend en meeslepend. Niet alle herhalingen worden gespeeld, maar de spanningsboog blijft intact. De opname in de Willem Twee Toonzaal in ’s-Hertogenbosch is direct en helder, waardoor elk detail hoorbaar blijft. De technici van Etcetera Records hebben de klank fraai en natuurlijk vastgelegd. Luijmes toont zich virtuoos waar de muziek dat vraagt, maar evenzeer meester in de verstilling en subtiliteit.
Zo wordt het harmonium – vaak gezien als een curiositeit – een volwaardig medium voor Bachs meesterwerk. In de handen (en voeten) van Dirk Luijmes klinkt het alsof Telemanns adagium opnieuw waarheid wordt: ‘Wir haben Vergnügen daran.’ Het is uitzien naar een volgende opzienbarende productie.
Johann Sebastian Bach – Goldberg-Variationen BWV 988
Dirk Luijmes, harmonium (Mustel, 1878)
Etcetera Records – KTC 1859, TT 51’35, opname 02/2025, booklet 24 pp, EN/NL, prijs € 22,95 (incl. verzendkosten) | dirkluijmes.nl
