Het Freytag-orgel in de Hervormde Kerk van het Groningse Lellens is onlangs gerestaureerd door Mense Ruiter Orgelmakers te Zuidwolde. Op vrijdag 21 maart wordt het orgel opnieuw in gebruik genomen. Zaterdag 22 maart is er een open dag.

Text Example

advertentie

Het kabinetorgel van H.H. Freytag (1759-1811) is, naar men aanneemt, rond 1800 gebouwd voor de borg Lellens bij Ten Post. In 1860 is het orgel van de borg naar de kerk van Lellens verplaatst. De borg die sinds 1875 leeg stond is in 1897 gesloopt. Het orgel van is waarschijnlijk een eerste in een reeks huisorgels volgens dit concept. Twee ervan zijn er, naast het orgel in Lellens, overgebleven: de kabinetorgels in de Martinikerk in Doesburg (ca. 1805, gebouwd voor Middelstum) en de dorpskerk van Anloo (1804).

Overplaatsing

De overplaatsing van de borg naar de Hervormde Kerk werd in 1860 uitgevoerd door Geert Pieter Dik. Het orgel kreeg een plaats op het balkon uit het midden van de achttiende eeuw. Dik restaureerde het orgel, breide het uit een maakte de klank enigszins sterker. De orgelkast werd daarvoor met twee zijtorens in grenen vergroot, voorzien van bijpassende ornamentiek. Het orgel werd opnieuw geschilderd in mahonie-imitiatie met lofwerk in wit met goud. Het kabinetorgel kreeg een nieuw, aangehangen pedaal van C tot c⁰. Om enkele registers tegelijk in- of uit te schakelen werd een ‘pianoforte’-inrichting aangebracht die kon worden bediend met een ijzeren voettrede. Ook bracht Dik nieuwe registerknoppen aan met geschilderde goudletters op een zwarte ondergrond. De Prestant 8’ discant werd opgeschoven tot 16’, aangevuld met de frontpijpen uit de nieuwe zijtorens. De overige registers bleven ongewijzigd. Het orgel werd opnieuw geïntoneerd, waarschijnlijk op een iets hogere winddruk. De stemming werd gestemd min of meer gelijkzwevende.

Ongewijzigd

Het orgel bleef lange tijd ongewijzigd. Wel verdween de oorspronkelijke tremulant van Freytag op enig moment. Het orgel kwam later in onderhoud bij Jan Doornbos uit Groningen en daarna bij Marten Eertman uit Noordwolde. In 1935 werd het orgel gerestaureerd door de firma Spanjaard, waarna er nog aan het orgel is gewerkt door Holtman & Leemhuis en Jan van Dellen uit Thesinge. Laatstgenoemde verving het pedaalklavier van Dik door andere pedaaltoetsen. Vanaf 1985 raakten kerk en orgel in verval. Verzakking van kerkvloer en orgelbalkon zorgden voor ontwrichting en beschadiging van de constructie van het orgel.

Restauratie 2013/2014

Nadat in 2008/2009 een restauratie van de kerk werd uitgevoerd, kwam herstel van het orgel in beeld. In 2013/2014 werd het Freytag-orgel door Mense Ruiter Orgelmakers te Zuidwolde gerestaureerd. Stef Tuinstra trad daarbij op als adviseur. Het uitgangspunt van de intensieve restauratie was de situatie van 1860. Nieuw zijn het klavierbeleg in Freytag-stijl, de tremulant, het pedaal in Dik-stijl en de windmotor. Het lofwerk werd door Tico Top uit Kruisweg gerestaureerd en gecompleteerd. Het schilderwerk werd uitgevoerd door Jan Marten uit Zuidwolde met opnieuw aangebrachte mahonie-imitatie door Helmer Hut uit Beerta. Het verguld werk werd eveneens vernieuwd.

Oude toonhoogte

Van veel pijpwerk bleek de originele intonatie nog aanwezig te zijn. In 1935 is wel geprobeerd de sterke spuck in de gedekte fluiten te temperen. Waar nodig zijn deze ingrepen gehandhaafd met als doel een muzikaal vanzelfsprekende aanspraak te krijgen. De stemming is teruggebracht op de hervonden oude toonhoogte van a¹ = 412 Herz die karakteristiek is voor de laat-achttiende-eeuwse Groningse kerk- en kasteeltoonhoogte. De temperatuur is, overeenkomstig de stemmingsresten die in andere Freytag-orgels zijn aangetroffen, Wohltemperiert naar Young-1800.

De aanwezige delen van de in 1860 aangebracht pianoforte-inrichting uit 1860 zijn wel hersteld en bewaard maar niet aangesloten vanwege het negatieve effect op de registergang.

Ingebruikname en open dag

De ingebruikname van het gerestaureerde orgel zal plaatsvinden op vrijdag 21 maart om 15.30 uur. Op zaterdag 22 maart is er een open dag waarbij er van 10.00 tot 15.30 uur gelegenheid is het orgel te bespelen. Om 16.00 uur wordt besloten met een concert door Stef Tuinstra met medewerking van sopraan Gerdine Tuinstra. De kerk van Lellens is te vinden aan de Borgweg 17.

Dispositie

Manuaal C-f³

Prestant 16 discant
Bourdon 8
Prestant 4 bas/discant
Fluit 4
Octaaf 2
Speelfluit 2

Pedaal C-c⁰Aangehangen

Werktuiglijke registers
Tremulant – reconstructie 2014
Pianoforte – trede uit 1860, niet aangesloten

Gegevens met dank aan Stef Tuinstra.