SNEEP IX – ‘Orgel, word wakker! Orgel ontwaak!’

Zo nu en dan schrijft columnist Peter Sneep over alles wat maar aan het fenomeen orgel raakt. Tussen nu en dan zat even wat tijd, maar nu is er dan weer een nieuwe aflevering: IX – Een ontwakend orgel.

De ingebruikname van het Riesenorgel in de Stephansdom in Wenen kreeg de afgelopen weken veel aandacht. Het is logisch dat er flink feest werd gevierd, want het is een immens orgel met een opmerkelijke geschiedenis en een al even buitengewone dispositie.

De officiële Orgelweihe – de rooms-katholieken hebben een speciale mis om een orgel in te wijden – was supergoed verzorgd met mooie muziek. Het orgel klonk, het domkoor zong en er was een Posaunenchor: een koperensemble dat spatzuiver en aanstekelijk speelde. Er was ook veel samenzang door de vele aanwezigen. Dat is opmerkelijk in deze coronatijd. De aanwezigen hielden wel 1,5 meter afstand. De dienst werd afgesloten met de onvermijdelijke Toccata uit de Vijfde Symphonie van Widor. 

Aan belangstelling van buiten de kerk geen gebrek. De inwijdingsdienst die ruim twee uur duurde, werd compleet uitgezonden door de Oostenrijkse publieke omroep. Nou ja, compleet. Bijna compleet. Want het laatste stuk van de Toccata, net toen we voor het eerst waarschijnlijk het volle orgel zouden horen, werd door de omroepbazen weggedraaid. Het lijkt Nederland wel.

Waar gebeurt dat nog, de ingebruikname van een orgel van 130 stemmen?

Nergens, toch?

Royale nagalm

Nou, dan wil het graag hebben over Papenburg, ongeveer duizend kilometer van Wenen verwijderd, een kleine stad met nog geen veertigduizend inwoners. Voor wie het zoekt (Nederlandse orgelliefhebbers zullen het zeker gaan zoeken): het ligt vlak over de Nederlandse grens, ongeveer 25 kilometer ten zuidoosten van Winschoten.

Want daar in Papenburg staat in de Sankt-Antoniuskirche sinds kort ook een reuzenorgel. De flinke neogotische stadskerk – volgens de pastoor kunnen er duizend mensen in – heeft een royale nagalm. Er stond in de kerk een klein drieklaviers orgel met 25 stemmen van Ernst Brandt uit 1957, in 1974 uitgebreid door Speith. Ze waren er in Papenburg niet tevreden over.

Fernwerk

De Papenburgse orgelgeschiedenis kent een onverwachte wending. De firma E.F. Walcker & Cie, in Nederland vooral bekend door het grote orgel in de Martinikerk in Doesburg, bouwde in 1927 een groot concertorgel het gloednieuwe Hans-Sachs-Haus in Gelsenkirchen, een plaats aan de noordkant van het Roergebied. Het grote multifunctionele gebouw huisvestte kantoren, een hotel, restaurants, winkels en een concertzaal waarin het orgel van Walcker een plek kreeg. Het orgel kreeg geen front, als was het een theaterorgel. Geen klein orgel hoor, vier klavieren en een Fernwerk. Hoeveel registers? Tweeënnegentig.

Het orgel ontsnapte in de nazitijd als een van de weinige grote Duitse orgels ternauwernood aan het oorlogsgeweld, door het tijdelijk op te slaan in Büren bij Paderborn. In 1946 kwam het orgel weer terug naar Gelsenkrichen, maar het duurde nog tot 1949 voordat zaal en orgel weer in gebruik werden genomen. In 1955 werd het Fernwerk afgekoppeld en in 1975 verwijderd. 

Seifert

In 2007 restaureerde de firma Seifert uit Kevelaer het orgel, maar ondertussen had de stad Gelsenkirchen, eigenaar van Hans-Sachs-Haus, andere plannen met het immense pand. Het was bouwvallig en moest worden herbouwd, maar in het nieuwe gebouw zou geen concertzaal meer komen. De stad ging zelf op zoek naar een nieuwe plek – dat is zeer nobel – en even leek het erop dat het naar de Reinoldikirche in Dortmund zou gaan. Dat ketste af. Vervolgens kwam de kerk in Papenburg in beeld vanwege haar bloeiende muziekcultuur en daarom kreeg de kerk het in 2017 orgel aangeboden voor het luttele bedrag van één euro.

De Papenburgers zullen wel met hun oren hebben staan klapperen. Maar uiteraard, ze wilden het orgel hebben.

Prijsvraag

Sinds dat jaar zijn ze in Papenburg druk bezig de komst van het orgel voor te bereiden, onder andere door flink geld in te zamelen voor de aanpassing van de kerk en kosten van de overplaatsing. Er werd een prijsvraag uitgeschreven voor het ontwerp van een nieuwe orgelkas. Het oude orgel is, zoals zo veel orgels, verkocht naar Oost-Europa. Het is verkocht aan de Poolse stad Piotrków Trybunalski. Vervolgens is het orgelbalkon uitgebouwd om het Walcker-orgel te kunnen herbergen. 

Ook werd besloten om het verdwenen Fernwerk te reconstrueren. Het heeft en een plaats gekregen in een van de dwarsschepen van de kerk. Op die plek kan het tevens dienst doen als koororgel. Daarom heeft het Fernwerk een eigen klaviatuur gekregen en is het uitgebreid met een tweede klavier met drie stemmen en een vrij pedaal met vier stemmen. Inventief als de Duitsers zijn, is voor het koororgel een prachtige donkerbruine koortribune gebouwd. De nieuwe dispositie, 99 stemmen, vind je hier.

Lekker meezingen

Een maand geleden is het orgel ingewijd tijdens een plechtige hoogmis met een glansrol voor het orgel. De mis begon met het wakker roepen van het orgel. ‘Orgel, word wakker! Orgel ontwaak!’, roepen diverse stemmen in de kerk. Aanvankelijk lijkt dat niet veel effect te hebben, maar gaandeweg, na wat grommende geluiden, ontwaakt het kolossale instrument uit zijn slaap.

Leuk is dat we daarbij ook nog een Nederlands accentje horen. Organist prof. Martin Sander – voor de gelegenheid ingevlogen – laat een flard van het lied ‘Ich steh vor dir mit leeren Händen, Herr’ horen, een vertaling van ‘Ik sta voor U in leegte en gemis’ van onze eigen Huub Oosterhuis en componist Bernard Huijbers.

Later in de dienst komt dat lied nog een keer ter sprake. Op het YouTube-filmpje is te horen dat de Papenburgse parochianen lekker meezingen met de responsies en de strofische liederen. Het Walcker-orgel is op een goede plek terecht gekomen.

Stemming maken

Mooi gekozen tijdens de dienst is de schriftlezing over de profeet Elia. God is niet in de storm, niet in het vuur, maar wel in het zachte geruis van de wind. Alle reden om de lector te onderbreken door stemmingmakend orgelspel. Martin Sander is duidelijk in zijn element als hij de lezing muzikaal mag inkleuren. Door het zachte geruis heen laat hij met een Quintadeen de melodie van het Veni Creator klinken.

In de preek van pastoor Franz-Bernhard Lanvermeyer gebeurt dat nog een keer, als de prediker een bekend lied van Reinhardt Mey citeert. Knap gedaan, want de pastoor preekt uit zijn hoofd, staand bovenaan de brede trappen naar het koorgedeelte van de kerk.

Smelten

En nu hoor ik het mezelf als rechtgeaarde protestant zeggen: wat een geweldige preek van deze innemende rooms-katholieke geestelijke. Gedegen en indringende uitleg van de gelezen gedeelten en tegelijk een lofzang op het orgel. Zelfs de grootste orgelhater zou smelten als hij hoort hoe deze pastoor de geestelijke kwaliteiten van een orgel en van het kerklied beschrijft. Na de preek jubelt het orgel het dan ook tevreden uit met Bachs Präludium BWV 552.

Nu maar hopen dat het coronavirus snel wordt uitgebannen. Dan kunnen we snel naar Papenburg toe om mee te genieten.

Contrasterend

Tot slot een waarschuwing. Duitsers zijn niet bang voor moderne elementen in hun kerkgebouwen, ook niet in kerken die een uitgesproken bouwstijl hebben. Verwacht daarom geen orgelfront zoals in Doesburg. Het Papenburgse orgel klinkt fantastisch op de YouTube-filmpjes, maar de pijploze orgelkassen in Papenburg zijn eh… eh… onverwacht en contrasterend.

Meer over het Papenburger Walcker-orgel: musik.antonius-info.de

Peter Sneep (1962) is organist van de Protestantse gemeente in Leusden en van drie vrijgemaakt-gereformeerde kerken in Amersfoort. Hij componeert kerkmuziek en maakte daarvan een aantal cd’s. Hij kreeg orgelles van Gerrit ’t Hart (improvisatie) en Hetty Koelewijn. Hij is medewerker van de website kerkliedwiki.nl en lid van de Culturele Commissie van de Sint-Joriskerk in Amersfoort. Hij werkte van 1986 tot 2014 bij het Nederlands Dagblad, waarna hij tot 2017 radiopresentator was bij het Nederlands Dagblad. Sinds 2020 heeft hij een eigen bedrijf voor het schrijven van teksten en muziek. Hij is getrouwd met Petra en vader van Anna en Manuel.