Jaarlijks organiseert Stichting Groningen Orgelland een meerdaagse orgelreis. Dit jaar gaat de reis onder het thema ‘van Scherer tot Sauer’ naar Berlijn, Gotha en omgeving. De Utrechtse musicologe Mieke Breij is een van de deelnemers. Voor de thuisblijvers houdt zij op Orgelnieuws.nl tot en met zaterdag 27 september een reisblog bij. Vandaag dag 1: dinsdag 23 september.
advertentie
Bijna 60 orgelliefhebbers verzamelden zich dinsdagochtend in alle vroegte in Groningen om de jaarlijkse orgelreis van de Stichting Groningen Orgelland mee te gaan. Ditmaal vormen de omgeving van Berlijn en Gotha de bestemming en zal in vijf dagen een gevarieerde reeks historische orgels worden bezocht. Het motto van deze reis is dan ook ‘Van Scherer tot Sauer’. De organisatorische kant is al jaren in goede handen van Hilda Rodenboog, terwijl het onvolprezen duo Sietze de Vries en de orgeldeskundige Bernhardt Edskes voor de muzikaal-inhoudelijke kant zorgdragen.
Omdat voor de heenreis een fikse afstand moest worden afgelegd, die – hoe kan het ook anders op de Duitse autobaan – ook nog geplaagd werd door een kilometerslange file ten gevolg van een verkeersongeluk, werd op de eerste reisdag ‘slechts’ één orgel bezocht: het fascinerende Scherer-orgel (foto boven) in de St. Stephanskirche in Tangermünde.
De Hamburgse orgelmaker Hans Scherer junior bouwde hier in 1624 een drieklaviers orgel dat in de jaren negentig van de vorige eeuw werd gerestaureerd en sindsdien geldt als het enige Noord-Duitse orgel uit de renaissance/vroegbarok dat weer in oorspronkelijke staat verkeert.
Het front is opgebouwd volgens het principe van het ‘Hamburger Prospekt’. Hierbij zijn de verschillende werken van boven naar beneden uit het front af te lezen: Bovenwerk – Hoofdwerk – Rugwerk met de aan de zijkant gepositioneerde pedaaltorens. Deze werken-indeling, waarin een grote optische symmetrie wordt bereikt, werd al door Michael Praetorius in zijn tractaat ‘Syntagma Musicum’ (1615-1619) afgebeeld. Hij noemde de orgelbouwersfamilie Scherer als exponenten van deze bouwwijze, welke tot in de achttiende eeuw navolging vond in het oeuvre van onder meer Arp Schnitger. Daarnaast wordt dit orgel gesierd door prachtig en gedetailleerd renaissance-houtsnijwerk, waarin zich diverse maskerons bevinden, en frontpijpen met labia in de vorm van tongen (indachtig het Pinksterfeest). Overigens, de pijpvoeten staan ter wille van de klankuitstraling vrij van het houtsnijwerk.
In de door Sietze de Vries gedemonstreerde registers en vervolgens in zijn improvisaties maakte het klinkend geheel een overweldigende indruk. De nog origineel zeventiende-eeuwse frontpijpen, met hun wijde mensuren en vocale inslag, straalden meteen al een zeldzame harmonie en rust uit. Zij vormen de basis van een welluidend ‘organo pleno’, dat uiteraard ook tot klinken werd gebracht.
Het mag als zeer bijzonder gelden dat de oude renaissanceklank in Tangermünde zo schitterend behouden is gebleven, zeker gezien het feit dat dit orgel lange tijd in slechte staat heeft verkeerd. In 1990 werd eerst de orgelkas gerestaureerd en vervolgens vond in 1994 de reconstructie (5 van de 32 registers en 50% van het pijpwerk) en restauratie van het binnenwerk plaats, hetgeen werd uitgevoerd door de firma Schuke uit Postdam.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat diverse registers van dit Scherer-orgel model stonden voor de reconstructie van het orgel in de Katharinenkirche in Hamburg, welk instrument vorig jaar in gebruik werd genomen en bij de SGO-Orgelreis 2013 werd bezocht.
Mieke Breij (*1959) studeerde Muziekwetenschap aan de Universiteit Utrecht met als specialisme koor- en orgelmuziek. Al sinds haar studietijd is zij bestuurlijk en uitvoerend actief (geweest) als onder meer musicoloog, organist, koorzanger in de Utrechtse Domcantorij, secretaris van de Stichting Zaterdagmiddagmuziek Domkerk, Stichting Kerkconcerten Utrecht en Stichting Muziekkring ‘De Nederlandse Cantorij’. Daarnaast was Breij van 1990 tot en met 1998 hoofdredacteur van het maandblad ‘Organist en Eredienst’. Momenteel is zij hoofd van de studiezalen van Het Utrechts Archief.
© 2014 fotografie Mieke Breij
