In deze warme nazomer van 2023 hebben we het vaak over de temperatuur, die iedereen blij maakt. Ook in deze bespreking is temperatuur een kwestie. Alleen hebben we het hier niet over het weer, maar over een ¼ komma middentoonstemming. En dat in verband met de cd ‘Slow Roads’ met de orgelwerken van Ivan Vukosavljević.
advertentie
De orgelwerken van Ivan Vukosavljević, in 1986 geboren in Servië en sinds 2014 gevestigd in Nederland, zijn bijzonder. Ze zijn juist bedoeld voor een orgel met ¼ komma middentoonstemming. Daarbij schreef hij geen stijlkopieën van werken van oude componisten, maar creëerde hij nieuwe muziek die nieuwe wegen onderzoekt.
Middentoonstemming
Een ¼ komma middentoonstemming zeg je? Voor degenen die hier niet bekend mee zijn, dit is een stemming voor een orgel die de zuiverste klank oplevert. Zonder al te diep in de natuurkunde te duiken: in een ‘normale’ stemming, ook wel evenredigzwevende stemming genoemd, kun je elke toonsoort spelen. Dit heeft te maken met de verhoudingen tussen tertsen en kwinten, omdat deze vanuit natuurkundig oogpunt niet precies gelijk zijn. Daarom zoekt men tegenwoordig naar een compromis, zodat de kwintencirkel compleet is.
Bij een middentoon gestemd orgel is dat niet het geval. Hier geldt dit voornamelijk voor de ‘zwarte’ toetsen, zoals cis, es, fis, gis en bes. Vanwege de zuiverheid van de stemming wordt de vierde kruis of de derde mol een uitdaging. De kwint gis-es klinkt namelijk zo onzuiver dat men dit vanwege de dissonante klank, het ‘huilen’, een wolfskwint noemde. Heeft een middentoonstemming dan nog voordelen? Absoluut, vooral in de context van oude muziek wordt de muziek aanzienlijk fraaier. Op een normaal gestemd orgel kan de muziek soms wat vlak klinken, maar op een orgel met middentoonstemming wordt het een ware belevenis.
Nieuwe mogelijkheden
Terug naar de opname. Het betreft hier moderne orgelwerken, specifiek gecomponeerd voor een orgel met middentoonstemming. Voor sommige kenners wellicht een verrassing, maar dit is geen ongebruikelijke keuze. Enkele componisten gingen Vukosavljević al voor in deze aanpak, zoals Bernard Foccroulle, Franz Danksagmüller en Natalie Draper. De muziek in dit genre onthult nieuwe mogelijkheden voor orgels met middentoonstemming.
Vukosavljević is weliswaar geen bekende naam, maar zijn muziek mag zeker gehoord worden! Deze prachtige productie maakt gebruik van Nederlandse orgels met middentoonstemming, waaronder die van Kantens (1661), Krewerd (1531), Midwolde (1630/60), Oosthuizen (1521) en Zeerijp (1651/1979).
Daarnaast worden de stukken ook nog eens uitgevoerd door de voortreffelijke organisten Tineke Steenbrink, Jan Hage, Francesca Ajossa en Lise Morrison. De laatste is misschien niet zo bekend, maar het blijkt dat Morrison een Zuid-Afrikaanse componiste en organiste is. Steenbrink neemt het merendeel van de cd voor haar rekening en bewijst dat ze niet alleen bedreven is in oude muziek.
Extra dimensie
De keuze van de instrumenten en organisten maakt deze opname echt compleet. Elk van de gespeelde werken is prachtig en de ¼ komma middentoonstemming voegt echt een extra dimensie toe. Wat helaas ontbreekt, zijn de gedachten van de componist over deze stukken, die tussen 2019 en 2022 zijn geschreven.
Op zijn website staat het volgende te lezen: ‘De stukken onderzoeken de stemmingen en eigenaardigheden van het middentoon temperament en een meditatief en contemplatief aspect van muziek, deels gebaseerd op de gevoelens van de late middeleeuwen en de renaissance toetsenbordmuziek.’
Composities
Alleen The Ladder en The Ladder II lijken op elkaar, wat merkwaardig genoeg herinneringen opriep aan Ligeti’s Etude 13, L’escalier du diable. Niet omdat het vergelijkbaar is – Ligeti’s werk is immers een toccata en hier is het een bezonken werk – maar vanwege het bewegende principe van een ladder, het steeds verder gaan in dit geval in de stemming. When you are able to become the Patterns of the Earth, is een werk waarin de muzikale motieven worden herhaald. Andere werken zijn Triptych (Drieluik), en het werk Ramum Olivae (Olijftak), hier klinkt ook een vogeltje, de nachtegaal van het orgel.
Bij Porete lijkt er een band met de Franse mystica Marguerite Porete. Het werk Echo is een hommage aan Sweelinck en parafraseert zijn Fantasia (a3) ‘op de manier van een Echo’, SwWV 275, met een fragment daaruit. De Psalm waarmee de cd eindigt, brengt associaties met de Psalmen 86 en 146 naar boven, dat kan uiteraard ook inlegkunde zijn. Hier merk je het gemis aan enige tekst en uitleg over de composities.
Aanrader
Het enige andere minpuntje is waarschijnlijk dat de muziek na 45 minuten is afgelopen, en je maar weer van voren af aan begint om verder te luisteren. Desalniettemin is het een prachtige en bijzondere productie geworden! Het is absoluut een aanrader om de schitterende instrumenten op deze manier te horen. Alle lof voor de componist, die een waardevolle bijdrage levert aan de orgelcultuur, en natuurlijk ook voor de organisten die dit prachtige klankdocument hebben gecreëerd.
Slow Roads – Ivan Vukosavljević
The Ladder; When you are able to become the patterns of the earth; Triptych; Ramum Olivae; Porete; Echo (after Sweelinck); The Ladder II; Psalm
Tineke Steenbrink, Francesca Ajossa, Jan Hage en Lise Morrison. Orgels in Krewerd, Zeerijp, Oosthuizen, Midwolde en Kantens
elsewhere music – elsewhere 027, TT 45′, release 21 september 2023, prijs vanaf $ 14 (LP, CD, downloads) | ivanvukosavljevic.com / elsewheremusic.net
